بررسی برخی ویژگی های تولید مثلی جنس ماده ماهی زمین کن دم نواری (platycephalus indicus ) در آب های ساحلی بندرعباس

ماهی زمین کن با نام علمی platycephalus indicus از جمله ماهیان استخوانی با ارزش جهان و متعلق به خانواده زمین کن ماهیان platycephalidee است که دارای پراکندگی وسیعی در کل دنیا می باشد. از آنجا که در ایران تاکنون هیچ مطالعه ای بر روی تولید مثل این ماهی صورت نگرفته است،مطالعه حاضر با هدف بررسی برخی خصوصیات تولید مثلی جنس ماده ماهی زمین کن دم نواری در آب های ساحلی بندرعباس انجام شد. در مجموع، 365 ماهی زمین کن در طول یک سال (از خرداد ماه تا اردیبهشت ماه) صید شده و جهت مطالعات زیست سنجی به آزمایشگاه انتقال داده شدند. کل ماهی های گرفته شده شامل 117 نر،243 ماده و 5 عدد نامشخص بودند. میانگین، حداکثر و حداقل طول کل به ترتیب73/3± 08/34، 57 و 18 بودند. بیشترین فراوانی طولی درطبقات طولی 35-33 سانتی متر قرار داشت. میانگین، حداکثر و حداقل کل وزن برای این گونه به ترتیب 17/121 ± 67/320 ،1480و60 گرم بود. همچنین در جنس ماده، الگوی رشد آلومتریک بود. اوج رسیدگی جنسی برای جنس ماده ماهی در اسفند ماه است. میانگین شاخص gsi برای ماده ها 14/2 ± 53/2 بود. بیشترین مقدار gsi در اسفند ماه مشاهده شد. میانگین شاخص گنادوسوماتیک و مراحل بلوغ نشان داد که زمان تخم ریزی در طول اسفند تا فروردین ماه رخ داده بود. بیشترین و کمترین مقدار شاخص کبدی به ترتیب 56/2 و 48/0 بود . بیشترین میانگین شاخص کبدی در بهمن ماه و کمترین در ماه اردیبهشت بود. میانگین اندازه در ابتدای بلوغ جنسی(lm50) برای ماده هاcm 7/33 بود. بین میزان هم آوری با طول کل و وزن کل رابطه معنی داری مشاهده شد. میانگین هم آوری مطلق و قطر تخمک به ترتیب 164462 ± 295951 و 170/0 ± 461/0میلیمتر بوده است. نسبت جنسی نر به ماده 54/0 به 1 بوده و رابطه معنی داری بین آنها وجود ندارد. مواد و روش کار در این مطالعه ، در کل 360 ماهی زمین کن دم نواری که 243عدد ماهی ماده و117عدد ماهی نر می باشد ،مورد بررسی قرار گرفت . نمونه های ماهی زمین کن دم نواری به صورت ماهانه از پانزدهم خرداد 1390 تا پانزدهم اردیبهشت 1391 از مشتاها و بازارماهی فروشان جمع آوری و به آزمایشگاه پژوهشکده آبزیان خلیج فارس و عمان منتقل شد. عملیات بیومتری که شامل اندازه گیری طول کل ، طول استاندارد و وزن کل به وسیله خط کش زیست سنجی با دقت 1 میلیمتر و ترازوی دیجیتال با دقت 1/0 گرم انجام گردید. سپس وزن گناد ها و وزن کبد توسط ترازوی دیجیتال با دقت 01/0 گرم توزین شد. تعیین مراحل رسیدگی جنسی گناد ها (تخمدان) برای مطالعه ماکروسکوپی از روش 5 مرحله ای استفاده گردید. (حسین زاده صحافی ,1380). سپس برش هایی از قسمت ابتدایی و میانی و انتهایی تخمدان داخل محلول فرمالین 10% تثبیت شد و برای عملیات مراحل قالب گیری آماده شدند. تعیین شاخص گنادوسوماتیک (gsi): از تقسیم وزن تر غدد به وزن کل، محاسبه گردید و به صورت درصد نشان داده می شود (biswas, 1993). gsi= شاخص غدد جنسی tw)×100 / gsi=(gw gw=وزن گناد(گرم) tw=وزن کل بدن(گرم) تعیین نسبت جنسی: با استفاده از معادله زیر محاسبه گردید (حسین زاده صحافی ، 1380 ) تعداد ماهیان نر در هر گروه سنی =mi x=mi/fi تعداد ماهیان ماده در هر گروه سنی= fi برای تعیین رابطه طول – وزن از رابطه نمایی زیر استفاده شد(king, 1997). w=alb w= وزن کل(کیلوگرم) l = طول کل(سانتیمتر) a= ضریب شکست منحنی b= شیب منحنی طول بلوغ جنسی(lm50) در تعیین طول در زمان بلوغ جنسی در صد فراوانی نمونه های مراحل سه و چهار در دسته های طولی مشخص گردید که با محاسه مجموع مربعات و از طریق معادله زیر نمودار مربوطه رسم گردید(king, 1995). p= 1/(1+exp[rm(l-lm)]) که در این معادله: p= درصد ماهیان بالغ در طول معین lm = طول ماهی در هنگام رسیدگی جنسی و rm= شیب منحنی نتایج بیشترین فراوانی ماده ها در آذرماه 86.7 و کمترین فراوانی آنها درمهرماه 34 درصد ،همچنین بیشترین فراوانی نرها درمهرماه 66درصد و کمترین فراوانی آنها درآذرماه 13.3درصد محاسبه گردید (جدول1). میانگین (±انحراف معیار)طولی ماده ها 73/3± 08/34سانتیمتر بود و میانگین(±انحراف معیار) وزنی ماده ها 17/121 ± 67/320 ثبت گردید. رابطه طول و وزن در رابطه نمایی طول – کل ، مقدار a و b به ترتیب 004/0 و16/3و ضریب تعیین(r2) 95/0 محاسبه گردید (شکل ). نسبت جنسی کل نمونه های صید شده برای گونه مورد بررسی بر اساس نر به ماده 54/0: 1 تعیین شد. نسبت جنسی در ماههای مختلف اختلاف معنی داری را در سطح قابل انتظار (1:1) در مجموع نشان نداد (05/0< p)( جدول 2). برای تعیین فصل تخم ریزی و زرده سازی، میانگین gsi و his در هر ماه محاسبه شد. بیشترین متوسط (99/5) gsi مربوط به اسفند ماه و کمترین (42/0) آن مربوط به خرداد ماه بود. همچنین مشاهده شد که بیشترین متوسط(65/1) hsi مربوط به در بهمن ماه و کمترین (96/0) آن در اردیبهشت ماه بود (جدول) همانطور که در نمودار (3-3-1) مشاهده می شود متوسط وزن تخمدان در فصول اولیه تا اسفند ماه که بیشترین میانگین gsi را دارا می باشد روند صعودی داشته است و متوسط وزن کبد درفصول اولیه روند صعودی داشته تا بهمن ماه که بیشترین میانگین hsi را دارا بود و در ماه های بعدی روند نزولی دارد. طول بلوغ جنسی در ماهی زمین کن جنس ماده پارامتر دیگری بود که آن را با توجه به نمودار() زیر بدست آوردیم. نمودار (3-7-1) مبین این مطلب است که هنگامی طول بدن در ماهی 7/33 سانتی متر است ،50% از ماهی ها در مرحله بالغ می باشند. لذا طول بلوغ (lm50) 7/33 سانتی متر تعیین شد. شکل1 نمودار بررسی سالیانه متوسط طول کل بدن جنس ماده ماهی زمین کن شکل 2 نمودار مقایسه فراوانی در کلاس های طولی (طول کل) مختلف ماهی زمین کن شکل 3 نمودار رابطه بین طول کل و وزن کل جنس ماده زمین کن جدول : میانگین gsi و his در ماه های سال ماه اردیبهشت فروردین اسفند بهمن دی اذر ابان مهر شهریور مرداد تیر خرداد gsi 754/0 66/2 99/5 716/5 98/4 515/3 338/3 595/1 542/0 472/0 450/0 424/0 hsi 970/0 441/1 510/1 653/1 338/1 215/1 185/1 076/1 074/1 070/1 046/1 045/1 نمودار: مقایسه میانگین gsiو hsi در ماههای سال در ماهی زمین کن دم نواری نمودار: طول ماهی زمین کن در زمان بلوغ جنسی جدول : فراوانی و نسبت جنسی ماهی زمین کن فراوانی نر(%) فراوانی ماده(%) تعداد نر تعداد ماده نسبت جنسی نر به ماده مقدار مربع کای احتمال p 35 65 117 243 54/0: 1 3.42 05/0< بحث وتفسیر رابطه طول – وزن و فراوانی طولی بر اساس نمودار (3-1-1-1) از خرداد 90 تا اردیبهشت 91، ماهی زمین کن دم نواری تغییرات واضحی را از لحاظ اندازه بدن در طول کل نشان داده و بزرگتر شده است. بیشترین طول کل در ماه های اسفند و فروردین دیده شد. یعنی اینکه هرچه ماهی به فصل بلوغ جنسی وتخم ریزی نزدیک می شود، از لحاظ اندازه بزرگتر می گردد که این به دلایل مختلف از جمله بزرگتر شدن کبد (برای زرده سازی ) و بزرگتر شدن گناد (برای تولید تخم بیشتر) مربوط است. مرمضی (1373) بیان کرد که میانگین طول و وزن در هنگام ورود به مرحله ی بلوغ نسبت به مراحل دیگر افزایش می یابد. در نمودار (3-1-1-3) فراوانی در کلاس های طولی مختلف رامقایسه کردیم. کمترین فراوانی ماهی زمین کن درکلاس طولی 57-55 و بیشترین فراوانی مربوط به کلاس طولی 35-33 بود. همانطور که در نمودار مشهود است، تقریباً در وسط نمودار قرار دارد. درماهی مورد نظر ، کمترین فراوانی ها مربوط به طول حداقلcm)21( و حداکثر )(cm 57 (می باشد. نتیجه ، الگوی توزیع نرمال را برای فراوانی طول در یک محیط نشان می دهد. همچنان که در هر جمعیت طبیعی تحت تاثیر انتخاب طبیعی ، صفت متوسط بعنوان حداکثر فراوانی بروز می کند. کمالی و همکاران در سال 1382 ، فراوانی کلاس های طولی ماهی یال اسبی را در آب های استان هرمزگان محاسبه کردند. اوج این فراوانی در کلاس طولی cm 84- 81 بود. حداقل فراوانی ها مربوط به طول حداقل ( cm3) و طول حداکثر (cm114) بود(کمالی و همکاران 1382). که اوج فراوانی نمونه ها در کلاس طولی وسط قرارداشت، یعنی فراوانی طول تابع توزیع نرمال بود ، که با نتایج ما همخوانی دارد. رابطه طول -وزن پژوهشگران شیلات و مدیران آن برای دو هدف مورد استفاده قرار می گیرد. اولین هدف آن پیش بینی وزن ماهی از طول آن است. زیرا برای محاسبه بیوماس یک نمونه از ماهی با استفاده از فراوانی طولی آن بسیار مفید است. دومین هدف آن ، برآورد این پارامتر برای یک جمعیت ماهی می تواند با متوسط آن در منطقه یا با سال های قبل از آن مقایسه شود یا این پارامتر می تواند در میان گروه های مختلفی از ماهیان که شاخص نسبی یا توان جمعیت آن محاسبه شده ، مقایسه شود. (ogle,2011). nikolski(1963) و wootton(1992) معتقدند که تغییرات رشد ماهی ها از نظر طول و وزن را می توان با شرایط محیطی مثل درجه حرارت، مواد مغذی، کیفیت غذایی، نوع سیستم آبی (رودخانه ای یا دریاچه ای ) و همچنین تفاوت های ژنتیکی تفسیر نمود. رابطه پارامتر طول – وزن معنی دار بوده و از مدل نمایی پیروی می کند ( نمودار3-2-1). در واقع میان طول و وزن رابطه مستقیمی وجود دارد و با افزایش وزن ، طول نیز به نسبت مشخص افزایش می یابد. biswas(1993) بیان داشت که بین طول و وزن ماهیان رابطه نمایی برقرار می باشد و نوسانات عوامل محیطی نظیر دما، شوری، نور، اکسیژن، و مواد غذایی در تعیین مقدار توان طول و نزدیکی یا دوری از عدد 3 موثر می باشد. مقدار b در رابطه طول – وزن برای ماهی های زمین کن در حدود 3 (16/3) اندازه گیری شد. که مبین رشد آلومتریک (همزمانی افزایش طول با وزن) در جنس ماده است. hashemi et al,.(2012) مقدار b را برای ماهی زمین کن در آب های خوزستان نزدیک به 3 گزارش کردند که نشان می دهد وزن با طول به طور آلومتریک افزایش می یابد. daliri و همکاران (2012) مقدار b را برای این گونه در آب های ساحلی هرمزگان 3.13 گزارش کردند که با گزارش ما مطابقت دارد. bwazeer(1989) مقدار b را برای این گونه 3.32 در آب های کویت گزارش کرد. که با گزارش ما همخوانی دارد. مقدار b برای آب های هند 99/2 و 91/2 برای نرها و ماده های این گونه به ترتیب اندازه گیری شده بود(naik et al,. 1990) . مقدار b می تواند حدی بین 5/2 تا 5/3 را داشته باشد(gayanilo & pauly, 1997). تنوع b در مناطق مختلف می تواند ناشی از نوسانات فصلی در پارامترهای محیطی ، شرایط فیزیولوژیک ماهی در زمان جمع آوری ،جنس، رشد گناد و شرایط تغذیه ای در ماهی باشد. (king, 2007). تولید مثل شاخص گنادوسوماتیک یک روش برای تخمین زمان تخم ریزی در ماهیان می باشد (biswas,1993). مطالعه روند تغییرات شاخص گنادوسوماتیک (gsi) ماهی زمین کن در طی 12 ماه بررسی نشان داد که در ماهی زمین کن دم نواری بیشترین میزان gsi در اسفند ماه مشاهده شده است (شکل 3-3-1). پس می توان اسفند ماه و احتمالاً فروردین ماه را فصل تخم ریزی این گونه فرض کرد. hashemi et al.,(2012) اوج تخم ریزی این ماهی در آب های ساحلی خوزستان را از فروردین تا اردیبهشت گزارش کردند که گزارش ما را تایید می کند. bawazeer(1989) زمان تخم ریزی این گونه را در آب های کویت از دسامبر(آذر ماه) تا آوریل (فروردین) گزارش کردند که با گزارش ما مطابقت دارد. زمان تخم ریزی این گونه در هنگ کنگ از اکتبر(مهر) تا فوریه (بهمن) گزارش شده است( (ho, 2005). lewis (1971) دوره تخم ریزی چند گونه از خانواده زمین کن را در شمال کوئینزلند (آب های استرالیا) از سپتامبر(شهریور) تا مارس (اسفند) گزارش کرد. بر طبق گزارش vander et al(1991) تخم ریزی ماهی زمین کن در طول ماه جولای (تیر) تا ماه نوامبر( آبان) در آفریقای جنوبی رخ می دهد. masuda وهمکاران (2000) بیشترین مقدار شاخص گنادی را برای این گونه در آب های ژاپن از ماه آوریل (فروردین) تا ماه آگوست ( مرداد) برای هر دو جنس گزارش کردند که اوج آن ماه ژوئن (خرداد ماه) بود. تفاوت در فصل رسیدگی جنسی گنادها و شاخص گنادوسوماتیک می تواند مربوط به اختلاف فصل دوره تولید مثلی این گونه ها در مناطق مختلف باشد که این موضوع ممکن است، متاثر از شرایط محیط زیست آبزی بخصوص دمای آب باشد (ragonese & bianchini, 1998). بنا به گزارش (1971) lewis گونه زمین کن دم نواری در طول سال چندین تخم ریزی دارد. hyndes et al., (1992) گزارش کردند که p. speculator از خانواده زمین کن ماهیان تخم ریزی متعددی بین دسامبر(آذر) و مارس (اسفند) دارد. با بررسی منحنی hsi مشخص گردید که این شاخص بیشترین میزان خود را در بهمن ماه دارد . علت آن، افزایش فعالیت هورمونی در طی بلوغ و در جهت فعالیتهای سلولهای کبد برای ترشح پیش ساز زرده به سیستم گردش خون و در نهایت نفوذ تخمکها می باشد. hsi قبل از شروع تخم ریزی بالا رفته وقبل از فصل تخم ریزی در حد بالایی است و با انجام عمل تخم ریزی بتدریج کاهش می یابد. افزایش وزن کبد به دلیل افزایش روند زرده سازی در طی مراحل بلوغ در ماهی به اثبات رسیده است (lenhadt, 1992). بین شاخص هپاتوسوماتیک و گونادوسوماتیک یک رابطه نزدیک و همبستگی مشاهده می شود به این ترتیب که در ماه های افزایش شاخص گونادوسوماتیک، شاخص هپاتوسوماتیک نیز به تبع آن اضافه می شود. شدت تغییرات هپاتوسوماتیک در جنس ماده بیشتر از جنس نر است زیرا در ماده ها فرایند زرده سازی برای تخمک ها انجام می شود و نیاز به ساخته شدن پروتئین های ویتلوژنین به مقدار زیاد دارند(epler et al., 1996). طول بلوغ جنسی یا lm50 طول در اولین بلوغ برای این گونه 7/33 سانتی متر برآورد گردید (نمودار3-7-1). این طول در زمانی است که نیمی از ماده ها بالغ می باشند. دراین مرحله ماده های مرحله سه و چهار در کلاس های طولی محاسبه گردیدند. این طول در تجزیه و تحلیل وضعیت تولید مثلی جمعیت نقش بسزایی دارد ، به طوریکه می توان آن را در زمان و ابزار صیادی دخالت داد (sparre & venemal 1992). hashemi et al.,(2012) میانگین اندازه در اولین بلوغ جنسی را برای این گونه برای نرها mm 283و برای ماده ها mm 310 گزارش کردند. که به گزارش ما نزدیک است. میانگین اندازه در اولین بلوغ جنسی گزارش شده برای ماهی زمین کن در آب های آفریقای جنوبی mm410 است (vander et al,. 1991 ). طول تخمینی در بلوغ جنسی (lm50) برای ماهی platycephalus fuscus در مصب های nsw استرالیا برای ماهیان نرcm 72/31 و برای ماده ها 75/56 گزارش شد(charles et al,. 2008). می توان اختلاف طول بلوغ جنسی در گزارشات مختلف را در اختلاف شرایط محیطی و گونه ای دانست.بلوغ جنسی یک مرحله مهم زندگی است و طول در اولین بلوغ ممکن است در جمعیت های مختلف متفاوت باشد(moyle, 1988).